Ben je eigenaar of een potentiële koper van een gemeentelijk of rijksmonument en wil je deze verbouwen? Waarschijnlijk voel je het op je klompen al aan dat het aanpassen van een monument niet zomaar kan. Wat zijn dan de mogelijkheden en welke juridische procedures hangen er aan vast? De antwoorden op deze vragen en meer kun je lezen in de onderstaande blog.
Soorten monumenten
Monumenten zijn er in verschillende soorten en maten. In tegenstelling tot wat de titel van deze blog suggereert, zijn monumenten niet altijd woonhuizen. Ook kerken, molens en musea kunnen worden aangewezen als monument. Sterker nog ook andere zaken dan bouwwerken, zoals tuinen, parken, begraafplaatsen en standbeelden kunnen hieronder vallen.
Vanuit juridisch oogpunt is vooral van belang door welk overheidsorgaan de aanwijzing als monument heeft plaatsgevonden. Als het gebouw door het Rijk is aangewezen dan spreken we van een rijksmonument. Op de website van de Rijksdienst voor het Cultuur Erfgoed kan je dit nagaan. Daarnaast kunnen zowel de gemeente als de provincie de monumentenstatus aan een bouwwerk toekennen. In zo’n geval vindt de aanwijzing plaats op grond van een gemeentelijke of provinciale verordening (Monumentenverordening of Erfgoedverordening).
Vergunningplicht en termijnen
Zowel voor het verbouwen van een rijksmonument als voor een gemeentelijk/provinciaal monument volgt de vergunningplicht uit de Wet algemene bepalingen omgevingsrecht (Wabo). De plicht ziet op het slopen, verstoren, verplaatsen of in enig opzicht wijzigen van een monument. Ook het herstellen of (laten) gebruiken van het monument waardoor het wordt ontsierd of in gevaar gebracht valt onder de vergunningplicht. Het niet voldoen aan deze plicht is strafbaar gesteld in de Wet economische delicten.
Zoals je ziet, ben je al snel verplicht om in ieder geval een omgevingsvergunning voor het aanpassen van een monument aan te vragen. Daarbij is in bijna alle gevallen ook een bouwvergunning verplicht en soms ook een vergunning om van het bestemmingsplan af te wijken. Dit is alleen anders als het monument niet wordt gewijzigd, bijvoorbeeld bij het opschuren en schilderen in dezelfde kleur, het vervangen van kapotte ruiten, het opstoppen van rieten daken of het vervangen van enkele dakpannen in dezelfde kleur.
Het onderscheid tussen rijksmonumenten en gemeentelijk/provinciale monumenten is van belang voor de te volgen procedure. De vergunningaanvraag voor het aanpassen van een gemeentelijk/provinciaal monument loopt volgens de reguliere vergunningsprocedure. De beslistermijn is 8 weken met de mogelijkheid om met 6 weken te verlengen.
Bij het verbouwen of in enig opzicht wijzigen van een rijksmonument zit het anders. Daarvoor moet de uitgebreide voorbereidingsprocedure worden gevolgd. De beslistermijn is 26 weken met de mogelijkheid om met 6 weken te verlengen. Deze termijn is niet fataal, wat betekent dat er niet automatisch een positief besluit ontstaat bij niet tijdig beslissen. Het is wel mogelijk om een dwangsom te vorderen bij een overschrijding. Verder wordt er een ontwerpvergunning gemaakt en ter inzage gelegd gedurende 6 weken. Tegen dit ontwerpbesluit kan iedereen een zienswijze instellen.
Beoordeling aanvraag
Nu we de droge opsomming van procedurele bepalingen achter de rug hebben, kunnen we het hebben over de vraag wanneer een monumentenvergunning wordt verleend. De wet bepaalt dat het alleen kan gebeuren als het belang van de monumentenzorg zich daartegen niet verzet. Het belang van het behouden van de monumentale waarden staat dus voorop. De belangen van de aanvrager en derden moeten echter ook worden meegewogen. Bij derden kan je denken aan omwonenden, particuliere monumentenorganisaties, historische verenigingen of zelfs de minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Daarna volgt de beoordeling of en in welke mate de voorziene werkzaamheden invloed hebben op de monumentale waarden. Daarvoor is het nuttig om te weten wat die waarden precies zijn. Dit staat in de redengevende omschrijving die bij elke aanwijzingsbesluit moet worden gevoegd. Soms is de redengevende omschrijving echter erg vaag. In zo’n geval is het aan te raden om een cultuurhistorisch en bouwhistorisch onderzoek uit te laten voeren om de monumentale waarden en het effect van de voorgenomen activiteiten daarop vast te stellen.
Zo’n afweging is maatwerk. Er wordt onder andere gekeken naar de mate waarin authentiek materiaal verdwijnt, naar wijzigingen van het aanzicht en de constructie en in sommige gevallen naar het interieur. Niet elke aantasting van het monument betekent een weigering van de vergunning. Soms wordt ervoor gekozen om de functie of inrichting van een monument te wijzigen om het behoud daarvan te waarborgen.
Redengevende omschrijving
Betekent de bovenstaande dat alleen de aanpassing van monumentale waarden die in de redengevende omschrijving zijn genoemd vergunningplichtig is? Nee, het gehele object wordt beschermd als monument. Om de situatie te voorkomen dat een eigenaar helemaal nooit iets kan wijzigen, wordt er omschreven aan welke specifieke onderdelen waarde wordt toegekend.
Wat als de redengevende omschrijving niet (meer) klopt? Is het dan mogelijk om deze te wijzigen of de monumentenaanwijzing helemaal te schrappen? Dit gebeurt alleen onder zeer klemmende omstandigheden. Als een object eenmaal als een monument is aangewezen en deze aanwijzing onherroepelijk is geworden, is het erg lastig om het nog terug te draaien. Zoals blijkt uit een uitspraak van rechtbank Amsterdam van 9 augustus 2018 is zelfs een fout bij de vaststelling niet genoeg om een monument uit het register te schrappen. In deze zaak was al bij de aanwijzing geen sprake meer van monumentale waarden, maar van historiserende nieuwbouw. Ook dit was niet genoeg om het object uit het register te schrappen.
Vooroverleg
Als je van plan bent om rijksmonument te verbouwen, dan is het aan te raden om al in een vroeg stadium overleg aan te gaan met de gemeente. Je wil immers geen hoge kosten maken zonder toezegging van medewerking! Wij zijn graag bereid om je daarin bij te staan door een principeverzoek op te stellen en de gesprekken te begeleiden. Het is van belang om te benoemen dat de termijnen die eerder voorbij zijn gekomen, slechts de wettelijke beslistermijnen zijn als er reeds een vergunningaanvraag is ingediend. Voor het doorlopen van het voortraject, moet je rekening houden met langere procedures.
Tot slot wil ik op een positieve noot eindigen door aan te geven dat je als eigenaar van een monument in aanmerking kan komen voor verschillende subsidies. Wat betreft een rijksmonument met een woonhuisfunctie is het de Woonhuissubsidie. Voor rijksmonumenten zonder woonfunctie is het de Instandhoudingssubsidie rijksmonumenten. Als eigenaar van een gemeentelijk/provinciaal monument is het afhankelijk van het beleid van de betreffende instantie.
Emma de Graaf zegt
Bedankt voor de heldere uitleg over de regels voor de klussen in en rondom een monument. Mijn ouders wonen in een monumentaal huis met een rieten dak. Binnenkort hopen ze een bedrijf te laten komen voor een rieten dak reparatie, het dak is namelijk aan een flinke opknapbeurt toe. Het is goed om te weten dat dit gewoon is toegestaan, zolang er geen veranderingen worden aangebracht in de uitstraling. Ik zal het doorgeven aan mijn ouders!